Ιωάννη Δαμασκηνού «Περί αιρέσεων»

Ρένος Κωνσταντίνου, θεολόγος

Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός αποτελεί ένα από τους μεγαλύτερους θεολόγους της Ορθοδοξίας. Στο έργο του «Περι Αιρέσεων» πραγματεύεται, αναλύει και αντικρούει πλήθος αιρέσεων και παραθρησκευτικών ομάδων. Στον παρόν άρθρο γίνεται αναφορά στο τελευταίο κεφάλαιο (κεφ. 100) του έργου αυτού του Ιωάννη Δαμασκηνού, στο οποίο πραγματεύεται τη «θρησκεία των Ισμαηλιτών», δηλαδή το Ισλάμ.

Καταρχήν να αναφέρουμε ότι ίσως να μας ξενίζει η σκωπτική και ειρωνική διάθεση του Δαμασκηνού έναντι του Ισλάμ, όπως θα δούμε πιο κάτω. Όμως, ας μην ξεχνούμε ότι την εποχή που γράφτηκε (8ος με 9ος αιώνας) επικρατούσε γενικά σκεπτικισμός και σε πολλές περιπτώσεις έχθρα έναντι του Ισλάμ. Ωστόσο ο Δαμασκηνός προσπαθεί να προβληματίσει τους μουσουλμάνους και ως εκ τούτου δεν εξαντλείται στο ψόγο και την ειρωνία. Ο Δαμασκηνός στο διάλογο του με το Ισλάμ χρησιμοποιεί μια διαλεκτική μέθοδο και τελικός του σκοπός είναι να αποδείξει τις εσωτερικές αντιφάσεις του Ισλάμ. Κατά τον Δαμασκηνό, η χριστιανική πίστη διέπεται από ορθολογικότητα, ενώ η ισλαμική πίστη από έλλειμμα ορθολογικότητας[1].

Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός έργο του «Περι Αιρέσεων» λοιπόν και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο 100, θεωρεί το Ισλάμ ως αίρεση με την ευρεία έννοια του όρου. Με αυτήν την έννοια περιλαμβάνονται και ελληνικές φιλοσοφικές σχολές και άλλα θρησκευτικά ρεύματα. Ο Δαμασκηνός αποκαλεί το Ισλάμ ως «λαοπλανή θρησκεία των Ισμαηλιτών» και ως πρόδρομο του Αντιχρίστου. Τον Μωάμεθ τον θεωρεί ψευδοπροφήτη, ενώ τα όσα αναφέρονται στο Κοράνιο τα χαρακτηρίζει ως «γέλωτος άξια». Αναφέρεται επίσης στη σχετική διδασκαλία του Ισλάμ ότι ο Χριστός ανελήφθη στους ουρανούς και οι Ιουδαίοι «εσταύρωσαν την σκιάν αυτού»[2].

Παρατηρούμε ότι ο Δαμασκηνός δεν διαστρεβλώνει τις ισλαμικές θρησκευτικές πεποιθήσεις. Εν τούτοις δεν τις κατανοεί από μόνες τους, αλλά σε σύγκριση με τα κριτήρια περι αληθούς θρησκευτικότητας. Γι΄ αυτό και αναφέρεται σε ορισμένα σημεία με ειρωνία προς το Ισλάμ. Τελικός σκοπός του όμως, όπως σημειώσαμε πιο πάνω, είναι να  αναδείξει τις εσωτερικές αντιφάσεις του Ισλάμ και να προβληματίσει τους οπαδούς της θρησκείας αυτής.

Αναμφίβολα το έργο του Δαμασκηνού «Περί Αιρέσεων», είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της πρώτης φάσης που αφορά τη στάση των Βυζαντινών προς το Ισλάμ. Η φάση αυτή εκτείνεται από τα μέσα του 8ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 9ου αιώνα και χαρακτηρίζεται από ειρωνία και σκωπτισκισμό έναντι του Ισλάμ, όπως αναφέραμε και πιο πάνω. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, όπως ήδη σημειώσαμε, θεωρεί το Ισλάμ ως αίρεση και ούτε λίγο, ούτε πολύ, ως μη σοβαρή υπόθεση[3].

Αξιοσημείωτο είναι ότι την περίοδο αυτή έχουμε και άλλα παρόμοια έργα όπως το «Περι Αιρέσεων» του Δαμασκηνού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο «Κατά των αιρέσεων Ιουδαίων και Σαρακηνών» του επισκόπου Χαράν Θεόδωρου. Ο Θεόδωρος αντιμετώπισε πιο μεθοδικά και συστηματικά τη νέα θρησκεία, δηλαδή το Ισλάμ. Το παραπάνω έργο του είναι γραμμένο σε διαλογική μορφή και αποτελεί μια προσπάθεια κατανόησης και αντιμετώπισης του Ισλάμ. Τονίζει μάλιστα ότι η αλήθεια του Χριστιανισμού αναδύεται από το γεγονός ότι επιβάλλεται, παρά την εξωτερική του αδυναμία. Γενικά αποκρούει την κριτική των μουσουλμάνων έναντι της χριστιανικής πίστης και με παραδείγματα αναπτύσσει τα χριστιανικά δόγματα[4].

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, στο έργο του «Περί Αιρέσεων», υιοθετεί κάπως ακραίες θέσεις, χαρακτηρίζοντας το Ισλάμ ως αίρεση και ως πρόδρομο του Αντίχριστου. Αν και σκωπτικός, προσπαθεί να προβληματίσει τους μουσουλμάνους περι της ορθότητας της πίστεώς τους.




[1] Β. Αδραχτά, «Η συνάντηση Ορθοδοξίας και Ισλάμ ως διαθρησκειακός διάλογος», στο Β. Αδραχτά και άλλοι, Η Ορθοδοξία στον 20ο αιώνα: Ο διάλογος της Ορθοδοξίας με Δύση και Ανατολή, τόμος Γ΄, (ΕΑΠ  2008), σελ. 165.

[2] Ι. Δαμασκηνού, Περι Αιρέσεων, PG 94, 765A.

[3] Α. Γιαννουλάτου, Στο ίδιο, σελ. 141.

[4] Α. Γιαννουλάτου, Ο.π., σελ. 141-142.