Ἡ Λῆμνος σώθηκε ἀπό λοιμική νόσο μέ προσευχές τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης Ὁμότιμος Καθηγητής Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ

Η ΛΗΜΝΟΣ ΣΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΛΟΙΜΙΚΗ ΝΟΣΟ

Μέ προσευχές τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ

Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης

Ὁμότιμος Καθηγητής Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ

1. Γιά ποιούς λόγους ἀναφερόμαστε στήν θαυμαστή διάσωση;

Ἀπό δύο λόγους παρακινηθήκαμε νά ὑπενθυμίσουμε τήν σωτηρία τῆς Λήμνου ἀπό θανατηφόρα λοίμωξη, μπροστά στήν ὁποία ἡ τότε ἰατρική κοινότητα σήκωσε τά χέρια της ἀδυνατοῦσα νά παρέμβει θεραπευτικά. Οἱ ἴδιοι οἱ γιατροί ἐφοβοῦντο νά πλησιάσουν τήν προσβληθεῖσα πολίχνη, οἱ κάτοικοι τῆς ὁποίας, τρομοκρατημένοι ἀπό τήν ἀπειλή, τελικά προσκάλεσαν τόν παρεπιδημοῦντα στό νησί ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, ὁ ὁποῖος μέ προσευχητική παρέμβαση σταμάτησε θαυματουργικά τήν λοίμωξη καί ἔσωσε τήν πολίχνη καί τό νησί ἀπό τά θανατηφόρα πλήγματα τῆς λοιμικῆς νόσου.

Ὁ ἕνας λόγος εἶναι ἡ ἑορτολογική ἐπικαιρότητα. Γιορτάσαμε πρόσφατα, τήν περασμένη Κυριακή (Β´ Νηστειῶν), τήν μνήμη τοῦ μεγάλου, τοῦ μεγίστου, αὐτοῦ Ἁγίου καί Θεολόγου γιά δεύτερη φορά, ἀφοῦ γιορτάζουμε ἐπίσης τήν μνήμη του καί στίς 14 Νοεμβρίου, ἡμέρα τῆς κοιμήσεώς του (†1359). Ἡ δευτέρωση αὐτή τῆς μνήμης του ὀφείλεται εἰς τό ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἀναγνωρίζει ὅτι μέ τούς ἀγῶνες καί τήν διδασκαλία του προφύλαξε γιά δεύτερη φορά τήν Ὀρθοδοξία ἀπό τό νά περιπέσει σέ αἵρεση καί πλάνη. Ἡ πρώτη φορά ἦταν ἡ διάσωση ἀπό τήν φοβερή, μακροχρόνια αἵρεση τῆς εἰκονομαχίας, πού εἶχε ἀνατολικές καταβολές καί ἐπεχείρησε νά περάσει μέσα στήν Ἐκκλησία τίς ἐχθρικές πρός τίς εἰκόνες γνῶμες τῶν Ἑβραίων καί τῶν Μουσουλμάνων. Ἀποφεύχθηκε ἔτσι ὁ κίνδυνος τοῦ ἐξανατολισμοῦ τοῦ Χριστιανισμοῦ, νά καταντήσει δηλαδή παρακλάδι τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, ὅπως συνέβη ἐν πολλοῖς μέ τόν Μωαμεθανισμό. Μέ τόν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ καί τίς ἀποφάσεις τῶν συνόδων στίς ὁποῖες κυριάρχησε ἡ διδασκαλία του (1341, 1347, 1351), καί ἀποκρούσθηκαν οἱ πλάνες τοῦ δυτικοῦ μοναχοῦ Βαρλαάμ τοῦ Καλαβροῦ, πού εἶναι καί πλάνες τοῦ Παπισμοῦ, γιά τό ὅτι ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ εἶναι κτιστή, ὅτι δηλαδή δέν ὑπάρχει ἄκτιστη Θεία Χάρη καί Ἐνέργεια πού ἐνεργεῖ ἐπί τῶν κτισμάτων, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀπέφυγε τόν κίνδυνο τοῦ ἐκδυτικισμοῦ, τοῦ ἐκλατινισμοῦ, καί ἐκράτησε ἔτσι ἀνόθευτη τήν διδασκαλία τοῦ Εὐαγγελίου ἀπό ἀνατολικές καί δυτικές ἐπιρροές, ἔμεινε γνήσια μεταξύ Ἀνατολῆς καί Δύσεως. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς μᾶς ἄνοιξε τόν ἄπειρο κόσμο τῆς ἄκτιστης Χάρης τοῦ Θεοῦ καί τοῦ Θείου Φωτισμοῦ, ὁ ὁποῖος παραμένει κλειστός σέ ὅσους βιωματικά τόν ἀγνοοῦν καί κινοῦνται μέσα στά πεπερασμένα ὅρια καί τίς μέτριες δυνατότητες τοῦ ἀνθρώπινου Ὀρθολογισμοῦ καί τοῦ Δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ.

Ὁ δεύτερος λόγος γιά τόν ὁποῖο ἀποφασίσαμε νά ὑπενθυμίσουμε τήν θαυμαστή διάσωση τῆς Λήμνου ἔγκειται εἰς τό ὅτι αὐτές τίς ἡμέρες, ἐξ αἰτίας τοῦ κορονοϊοῦ ἔχει διασπαρῆ τόσος φόβος καί τόσος πανικός στούς ἀνθρώπους παγκοσμίως, ἀλλά καί τελείως ἀδικαιολόγητα μεταξύ τῶν Χριστιανῶν, ὡσάν νά ἔχει ἐκλείψει παντελῶς ἡ πίστη καί ἡ ἐλπίδα στήν Πρόνοια τοῦ Θεοῦ.Ὁ ἰός τῆς ἀπιστίας εἶναι πολύ χειρότερος ἀπό τόν κορονοϊό, ὅταν μάλιστα προσβάλει ἀνθρώπους πιστούς καί μάλιστα κληρικούς, πού θά ἔπρεπε νά πιστεύουν στήν παντοδυναμία καί ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ, εἰς τό ὅτι ὅλες οἱ δυνάμεις τῆς φύσεως, ὅλοι οἱ φυσικοί νόμοι ὑπακούουν στό θέλημα καί στίς ρυθμίσεις τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἠμπορεῖ νά ἀναστείλει ἤ νά ἐπαναρυθμίσει τήν λειτουργία τους. Αὐτός ἠμπορεῖ καί νά ἐξαφανίσει τίς λοιμώξεις καί νά φωτίσει ἀκόμη καί τούς ἀπίστους ἰατρούς, μικροβιολόγους, λοιμωξιολόγους, καί ἄλλους νά βροῦν τά κατάλληλα ἐμβόλια γιά τήν ἐκδίωξη τῆς ἴωσης καί τῆς λοίμωξης. Καί ἀντί πρός τήν κατεύθυνση αὐτή νά κινηθοῦμε ὅλοι, ἀφήσαμε τούς ἐκ πεποιθήσεως ἀπίστους καί ἀθέους νά ἐκμεταλλευθοῦν τόν φόβο καί τήν ἀγωνία τῶν ἀνθρώπων, συνιστώντας νά φύγουμε μακριά ἀπό τίς ἐκκλησίες, μακριά δηλαδή ἀπό τούς χώρους, ὅπου κατ᾽ ἐξοχήν διά τῶν μυστηρίων καί τῆς κοινῆς προσευχῆς ἐνεργεῖ ἡ ἄκτιστη Χάρη τοῦ Θεοῦ, μέ συνέπεια νά γίνουμε εὐκολώτερα θύματα τῆς λοιμώδους νόσου, χωρίς τήν σκέπη καί τήν προστασία τοῦ Θεοῦ, θύματα τοῦ ἀνθρωποκτόνου Διαβόλου καί τῶν συνεργατῶν του.

2. Ὅσοι μεταλαμβάνουν δέν κινδυνεύουν

Χάρηκα πολύ, ὅταν στό Διαδίκτυο διάβασα αὐτές τίς ἡμέρες ὅτι ἕνας Ἁγιορείτης Γέροντας, ὁ μακαριστός π. Διονύσιος τῆς Κολιτσοῦς, εἶχε προφητεύσει ὅτι θά ἔλθει μία παγκόσμια φοβερή λοίμωξη πού θά προσβάλει πλῆθος ἀνθρώπων καί ὅτι δέν θά προσβάλλονται μόνον αὐτοί πού θά πηγαίνουν στούς ναούς καί θά κοινωνοῦν τήν Θεία Μετάληψη ἀπό τό Ποτήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Αὐτό μᾶς παραπέμπει εὐθέως στό πῶς διέσωσε ὁ Θεός τούς Ἑβραίους ἀπό τά χέρια τοῦ Φαραώ τῆς Αἰγύπτου, ὁ ὁποῖος παρά τίς ἐννέα φοβερές πληγές καί μάστιγες πού προκάλεσε ὁ Θεός, ὥστε νά πεισθεῖ νά συμφωνήσει στήν ἀπελευθέρωση τῶν Ἰουδαίων, στήν ἔξοδό τους ἀπό τήν Αἴγυπτο, ἔμεινε ἀμετάπειστος, ἀνυπάκουος, δέν πίστευε στήν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ. Ὁπότε ὁ Θεός προκάλεσε τήν δέκατη φοβερή πληγή, νά πεθάνουν σέ μία νύκτα στήν Αἴγυπτο ὅλα τά πρωτότοκα καί τῶν ἀνθρώπων καί τῶν ζώων, ἐκτός ἀπό τά πρωτότοκα τῶν Ἰουδαίων, οἱ ὁποῖοι πῆραν ἐντολή ἀπό τόν Θεό διά τοῦ Μωϋσέως νά σφάξουν ἀρνιά καί νά χρίσουν μέ τό αἷμα τους τίς εἰσόδους τῶν σπιτιῶν τους, ὥστε νά ἐξαιρεθοῦν ἀπό τό φοβερό θανατικό: «Καί διελεύσομαι ἐν γῇ Αἰγύπτῳ ἐν τῇ νυκτί ταύτῃ καί πατάξω πᾶν πρωτότοκον ἐν γῇ Αἰγύπτῳ ἀπό ἀνθρώπου ἕως κτήνους καί ἐν πᾶσι τοῖς θεοῖς τῶν Αἰγυπτίων ποιήσω τήν ἐκδίκησιν· ἐγώ Κύριος. Καί ἔσται τό αἷμα ὑμῖν ἐν σημείῳ ἐπί τῶν οἰκιῶν, ἐν αἷς ὑμεῖς ἐστε ἐκεῖ, καί ὄψομαι τό αἷμα καί σκεπάσω ὑμᾶς, καί οὐκ ἔσται ἐν ὑμῖν πληγή τοῦ ἐκτριβῆναι, ὅταν παίῳ ἐν γῇ Αἰγύπτῳ»1.Ἡ πραγματοποίηση αὐτῆς τῆς ἀπειλῆς, πού περιέλαβε καί τά πρωτότοκα τῆς βασιλικῆς αὐλῆς, καί ἡ γενική κατακραυγή τοῦ λαοῦ τῆς Αἰγύπτου, ἀφοῦ δέν ὑπῆρχε σπίτι Αἰγυπτίου πού νά μή θρηνεῖ θύματα, ἀναγκασε ἆρον-ἆρον μέσα στήν νύκτα τόν Φαραώ νά καλέσει τόν Μωϋσῆ καί τόν Ἀαρών καί νά ἐπιτρέψει τήν ἔξοδο τῶν Ἰουδαίων ἀπό τήν Αἴγυπτο: «Καί ἐκάλεσε Φαραώ Μωϋσῆν καί Ἀαρών νυκτός καί εἶπεν αὐτοῖς· ἀνάστητε καί ἐξέλθετε ἐκ τοῦ λαοῦ μου καί ὑμεῖς καί οἱ υἱοί Ἰσραήλ· βαδίζετε καί λατρεύσατε Κυρίῳ τῷ Θεῷ ὑμῶν, καθά λέγετε»2.

Ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί, ὁ νέος Ἰσραήλ τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ μετά τήν ἀπόρριψη τοῦ παλαιοῦ Ἰσραήλ, εἴμαστε ὄχι ἁπλῶς σφραγισμένοι ἀπό τό αἷμα τοῦ Ἐσφαγμένου Ἀρνίου ἐξωτερικά, ἀλλά ἔχομε τόν Χριστό ὁλόκληρο μέσα μας, τό σῶμα καί τό αἷμα Του στό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, εἴμαστε σύναιμοι καί σύσσωμοι Χριστοῦ, καί δέν μᾶς ἐγγίζουν οἱ ὁποιεσδήποτε λοιμώδεις ἐπιδημίες ἐπιτρέψει ὁ Θεός νά πλήξουν τούς ἀνθρώπους. Ὁ θάνατος θά μᾶς εὕρει, ὅταν ὁλοκληρωθοῦν, ὅταν συμπληρωθοῦν τά ὅρια τῆς ἐπίγειας ζωῆς πού ἔθεσε ὁ Θεός γιά τόν καθένα μας, ὅπως διδάσκουν οἱ θεοφώτιστοι Ἅγιοι Πατέρες3. Καί ἄν συνέβη ἤ συμβεῖ καί κάποιος πιστός Χριστιανός νά προσβληθεῖ ἀπό τόν θανατηφόρο ἰό καί νά ἀποθάνει, αὐτό δέν ὀφείλεται στό ὅτι δέν τόν ἐσκέπασε ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ, ἀλλά εἰς τό ὅτι συμπληρώθηκαν τά ὅρια τῆς ζωῆς πού τοῦ εἶχε προκαθορίσει ὁ Θεός γιά τήν ἐπί γῆς παρουσία του.

Εἶναι γι᾽ αὐτό νά ἀπορεῖ καί νά λυπᾶται κανείς γιά τό κλῖμα ἀπιστίας καί ἀμφισβήτησης τῆς ἄκτιστης καί πανσθενουργοῦ ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ, πού διασπείρεται ἀπό τούς ἀπίστους καί ἀθέους μαζί μέ τήν διασπορά τοῦ ἀνθρωποκτόνου ἰοῦ. Δέν κατανοοῦν ὅτι ἐκτός ἀπό τήν κτιστή ὑλική πργματικότητα, πού ἐμπίπτει στίς αἰσθήσεις μας καί γίνεται ἀντικείμενο ἔρευνας ἀπό τήν κάθε εἴδους ἐπιστήμη, ὑπάρχει καί ὁ ἀπέραντος κόσμος τοῦ ἀκτίστου Θεοῦ, ὁ ὑπεραισθητός κόσμος, πού εἶναι «ὑπέρ λόγον καί ἔννοιαν», δέν ἐμπίπτει στήν ἔρευνα τῶν μικροσκοπίων καί τῶν μικροβιολογικῶν ἐργαστηρίων, ἀλλά προσεγγίζεται μόνο μέ τήν πίστη ἡ ὁποία κατά τόν Ἀπόστολο Παῦλο εἶναι «ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων»4. Δέν μποροῦμε νά ὑποχρεώσουμε τούς ἀπίστους νά πιστεύσουν στήν Χάρη καί στήν Πρόνοια τοῦ Θεοῦ, δέν θά καταργήσουμε ὅμως καί τήν Πίστη οὔτε θά τήν προσαρμόσουμε στήν Λογική καί στήν᾽Επιστήμη, διότι τότε θά παύσει νά εἶναι Πίστη. Οὔτε θά ὑποβιβάσουμε τήν θεοΐδρυτη Ἐκκλησία σέ ἀνθρώπινο σωματεῖο πού ὑπόκειται στίς ἐντολές τῆς κρατικῆς κεφαλῆς. Κεφαλή τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ὁ Χριστός καί ὄχι ὁ πρωθυπουργός. Ποῦ ξανακούσθηκε νά ἀποφασίζουν ὀλιγόπιστοι καί δειλοί ἀρχιερεῖς νά κλείνουν τίς ἐκκλησίες, νά δίνουν ἐντολή νά μή τελεσθοῦν οἱ Χαιρετισμοί, νά μή ἑορτασθεῖ ἡ μεγάλη Θεομητορική ἑορτή τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἴσως σέ λίγο καί ἡ ἑορτή τοῦ Πάσχα; Λησμονοῦν ὅτι ὅπου συγκρούεται ἡ Πίστη μας μέ τίς ἐντολές τῶν κοσμικῶν ἀρχόντων, «πειθαρχεῖν δεῖ Θεῷ μᾶλλον ἤ ἀνθρώποις»5; Τόσο πολύ ἔχει ἐπηρεασθῆ ἡ ἡγεσία τῆς Ἐκκλησίας ἀπό τά κοσμικά κριτήρια καί ἀντί νά ἀλλάξει τόν κόσμο, γίνεται καί αὐτή κόσμος; Ὅταν ἀμφισβητοῦμε τήν ἄκτιστη Χάρη τοῦ Θεοῦ πού ἐνεργεῖ ἐπί τῶν κτισμάτων καί ὅταν χρειασθεῖ, θαυματουργεῖ, καί ἀντί νά ἐμπιστευόμαστε τόν Θεῖο Φωτισμό ἐπικαλούμαστε τόν Ὀρθό Λόγο καί τήν Ἐπιστήμη, τότε γινόμαστε νέοι Βαρλαάμ, Νεοβαρλαμίτες, τίς πλάνες τοῦ ὁποίου ἤλεγξε ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς.

3. Οἱ γιατροί φοβήθηκαν, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς ἔσπευσε στήν μολυσμένη πολίχνη

Δέν πρόκειται βέβαια στό μικρό αὐτό ἄρθρο νά δικαιολογήσουμε τήν πίκρα καί τήν λύπη πολλῶν πιστῶν γιά τήν ἀντιφατική, διστακτική, ἀσταθῆ καί χλιαρή στάση πού κράτησε ἡ Ἐκκλησία στήν ἀντιμετώπιση τῆς λοίμωξης ἀπό τόν κορονοϊό. Θά χρειαζόταν νά θρηνήσουμε σάν τόν προφήτη Ἱερεμία γιά τήν ἀπουσία ἤ τήν ἀνεπάρκεια τῶν ποιμένων. Ἴσως τό πράξουμε σέ ἐκτενέστερο ἄρθρο, μέ τήν προσδοκία νά ξυπνήσουν κάποιοι ποιμένες, ὅπως ἐπίσης καί γιά νά μήν ἐπαναπαύονται οἱ ποιμαινόμενοι στίς καθησυχαστικές, ἀλλά ἀντιευαγγελικές καί ἀντιπατερικές, νουθεσίες τους. Δέν μᾶς ἔφταναν οἱ αἱρετίζουσες καί φιλοσχισματικές ἀποφάσεις τοῦ Κολυμπαρίου τῆς Κρήτης καί τό ψευδοαυτοκέφαλο τῶν σχισματικῶν τῆς Οὐκρανίας, ἦλθε τώρα καί τό πρωτοφανές κλείσιμο τῶν ναῶν μέ τήν ἀπαγόρευση νά τελοῦνται οἱ ἱερές ἀκολουθίες. Μήπως τελικά κατά παραχώρηση τοῦ Θεοῦ τίθενται κάποιοι σέ ἀκοινωνησία καί ὑποχρεωτική ἀποτείχιση, ἀφοῦ ἐθελούσια κοινωνοῦν μέ τήν αἵρεση καί τό σχίσμα; Ἔδιωξαν ἐμᾶς ἀπό τούς ναούς καί τώρα διώκονται μόνοι τους, μηδενός διώκοντος;

Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς, λοιπόν, μετά τήν ἐκλογή του σέ ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης τό 1347, δέν ἔγινε δεκτός στήν πόλη, διότι ἀντέδρασαν οἱ γνωστοί Ζηλωτές μέ πολιτικά κριτήρια ἀπό τήν προηγηθεῖσα ἐμφύλια διαμάχη μεταξύ τῶν δύο βασιλικῶν οἴκων τῶν Παλαιολόγων καί τῶν Καντακουζηνῶν. Φιλοξενήθηκε στό Ἅγιον Ὄρος καί ἀπό ἐκεῖ τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1348 πῆγε στήν Κωνσταντινούπολη προτραπείς ἀπό τόν Σέρβο ἡγεμόνα Στέφανο Δουσάν, γιά νά διεκπεραιώσει μεσολαβητική ἀποστολή. Καί ἐνῶ ἐπρόκειτο στήν συνέχεια νά ἔλθει στήν Θεσσαλονίκη, ἐπειδή οἱ ἀντιδράσεις τῶν Ζηλωτῶν δέν εἶχαν κοπάσει, ἀποστέλλεται προσωρινά στήν Λῆμνο, ἡ ὁποία ἐστερεῖτο ποιμένος, μέ συνοδική ἀπόφαση. Στήν ἀρχή λοιπόν τοῦ καρποφόρου ἐκεῖ ποιμαντικοῦ του ἔργου, πού ἐγέμισε μέ πνευματικά ἀγαθά τούς Λημνίους, σέ μία πολίχνη τοῦ νησιοῦ ἐκδηλώθηκε λοιμική θανατηφόρα ἀσθένεια, ὄχι βέβαια σάν ἐκείνη τήν γενικευμένη καί παγκόσμια πού εἶχε γίνει ἐνωρίτερα, ἀλλά τώρα μερική καί περιορισμένη. Προσκάλεσαν λοιπόν οἱ πάσχοντες σέ βοήθεια τόν ποιμένα πού ζοῦσε σέ ἄλλη πολίχνη τοῦ νησιοῦ, καί ἐκεῖνος πῆγε ἀμέσως χωρίς νά ἀναβάλει καθόλου οὔτε νά ἀρνηθεῖ. Ἀπό τούς θεράποντες γιατρούς πολλοί δέν τόλμησαν νά τόν ἀκολουθήσουν ἀπό τόν φόβο τῆς μεταδοτικῆς νόσου, ἄλλοι πῆγαν μαζί του, γιατί τόν ἐμπιστεύονταν, καί προσεβλήθησαν λίγο ἀπό τόν μολυσμένο ἀέρα καί τήν λοίμωξη. Ἔφθασαν ἔξω ἀπό τήν πολίχνη ἀργά τό ἀπόγευμα καί τήν ἑπομένη ὑγιεῖς ἔξω ἀπό τά τείχη συγκεντρώθηκαν ὅλοι οἱ κάτοικοι καί ἀνέπεμψαν δέηση μαζί μέ τόν Ἅγιο Γρηγόριο. Ὁ μεγάλος αὐτός Ἅγιος, ἐνῶ ἡ ἀρρώστια ἦταν τόσο φοβερή καί ἐπικίνδυνη τήν σταμάτησε καί μέ τίς κοινές δεήσεις καί μέ τίς ἀτομικές του προσευχές. Δέν ἄφησε νά προχωρήσει περισσότερο· διέλυσε τήν νόσο καί σταμάτησε τούς θανάτους. Ὁ Θεός τόν ἐδόξασε καί μέ αὐτό, γιατί πάντοτε πράττει τό θέλημα αὐτῶν πού τόν φοβοῦνται, ὅπως λέγει ὁ ψαλμωδός Δαβίδ, καί εἰσακούει τίς δεήσεις τους6.

Ἡ περιγραφή τοῦ συμβάντος αὐτοῦ γίνεται ἀπό τόν Ἅγιο Φιλόθεο Κόκκινο, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, στό ἐκτενές βιογραφικό Ἐγκώμιο πού ἔγραψε γιά τόν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, καί τήν παραθέτουμε ἐπί λέξει στήν ὑποσημείωση7. Ἀξίζει νά ἐπισημάνουμε ὅτι ὁ Ἅγιος Φιλόθεος θυμᾶται ὅτι ἐνωρίτερα εἶχε ἐκδηλωθῆ χειρότερη παγκόσμια λοίμωξη, τήν ὁποία οἱ εἰδικοί τοποθετοῦν λίγα χρόνια ἐνωρίτερα τό 1361: «Οὐκ ἐκείνην φημί τήν κοινήν καί παγκόσμιον πρό βραχέος γεγενημένην». Δέν εἶναι ἡ πρώτη φορά τώρα πού κάποια λοιμική νόσος ταλαιπωρεῖ τήν ἀνθρωπότητα κατά τό παιδαγωγικό φιλάνθρωπο σχέδιο τοῦ Θεοῦ, γι᾽ αὐτό δέν ἔχουν δίκαιο ὅσοι ὑποστηρίζουν ὅτι δικαιολογεῖται ὁ πανικός, γιατί ὁ κορονοϊός εἶναι κάτι πρωτόγνωρο. Εἶναι ἁπλῶς ἡ πρώτη φορά πού οἱ τῆς Ἐκκλησίας καταλαμβάνονται ἀπό τόν φόβο τοῦ θανάτου, πού δείχνουν ἀπιστία στήν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ καί ἀντί νά ὁδηγήσουν τόν λαό κάτω ἀπό τήν σκέπη καί τήν προστασία τοῦ Θεοῦ, πού μπορεῖ αὐτοστιγμεί νά καταπαύσει τήν νόσο, τόν ὁδηγοῦν μακριά ἀπό τόν Θεό στήν Λογική καί στήν Ἐπιστήμη, πού ἀπέδειξαν γιά μία ἀκόμη φορά τήν ἀδυναμία τους. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος συνήθροισε τόν λαό τῆς ἄρρωστης πολίχνης, δέν τούς φόρεσε μάσκες οὔτε τούς ἔβαλε σέ ἀπόσταση τόν ἕνα ἀπό τόν ἄλλον. Τόσο ἀδύναμος εἶναι ὁ Θεός μας, ὥστε δέν μπορεῖ νά προστατεύσει τούς εὐσεβεῖς; Ἔτσι ἀπιστοῦσαν καί οἱ Γραμματεῖς καί οἱ Φαρισαῖοι καί διέσπειραν τήν ἀπιστία τους στήν δύναμη τοῦ Χριστοῦ, ὅταν μετά τήν Μεταμόρφωση οἱ μαθητές Του ὀλιγοπίστησαν καί δέν μπόρεσαν νά θεραπεύσουν τόν ἐπιληπτικό νέο πού τόν ἔφερε ὁ πατέρας του γιά ἴαση. Στενοχωρήθηκε ὁ Κύριος, ὅπως στενοχωρεῖται καί τώρα, καί ἐξέφρασε τήν λύπη του μέ τά φοβερά λόγια πού εἶπε, τά ὁποῖα νομίζουμε ὅτι ἰσχύουν καί γιά ὅσους ἀπιστοῦν ἤ ὀλιγοπιστοῦν στήν δύναμη τοῦ Θεοῦ στίς ἡμέρες μας, καί διαστρέφουν τήν πίστη: «Ὦ γενεά ἄπιστος καί διεστραμμένη! Ἕως πότε ἔσομαι μεθ᾽ ὑμῶν; Ἕως πότε ἀνέξομαι ὑμῶν»8.Κατά τήν διάρκεια τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, πού τήν βουβαίνουν καί τήν κουφαίνουν τώρα οἱ ἀρχιερεῖς γιά πρώτη φορά, ἀφοῦ δέν θά λέγονται οὔτε θά ἀκούγονται οἱ ἱερές ἀκολουθίες, ἐμεῖς θά ψάλλουμε τό «Μεθ᾽ ἡμῶν Θεός» καί τό «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ᾽ ἡμῶν γενοῦ» καί θά παρακαλοῦμε τόν παντοδύναμο καί πανάγαθο Θεό νά τερματίσει κατά τήν σοφία του τήν οἰκουμενική αὐτή μάστιγα καί νά ἁγιάσει μέ τήν δύναμη τοῦ Σταυροῦ, τήν προσκύνηση τοῦ ὁποίου κατήργησαν ἐφέτος, τόν τετραπέρατο κόσμο.

Τελειώνοντας γιά τήν ἐρχόμενη Κυριακή τῆς Σταυροπροσκυνήσεως παραθέτουμε δύο τροπάρια, ἕνα Ἀπολυτίκιο καί ἕνα Κοντάκιο, γιά νά ψαλοῦν ὅπου θά τελεσθοῦν Θεῖες Λειτουργίες καί Δεήσεις, ἰδικῆς μας συνθέσεως

Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α´.

Σῶσον Κύριε τόν λαόν σου καί εὐλόγησον τήν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς ἀσθενοῦσι κατά ἰοῦ βροτοκτόνου δωρούμενος. Καί ὑγείαν παράσχου, διά τοῦ Σταυροῦ σου, τοῖς δούλοις σου.

Κοντάκιον.Ἦχος δ´. Ὁ ὑψωθείς

Ὁ ἰατρός ὁμοῦ ψυχῶν καί σωμάτων, τοῖς ἐν κινδύνῳ μολυσμοῦ νῦν τελοῦσι τούς οἰκτιρμούς σου δώρησαι Χριστέ ὁ Θεός. Λοίμωξιν ἐκδίωξον καί φυγάδευσον νόσον, ἴασιν δωρούμενος καί ὑγείαν κατ᾽ ἄμφω· τόν δέ ἀπάνθρωπον ἰόν καί φοβερόν τῇ τοῦ Σταυροῦ σου δυνάμει ἀφάνισον.

1. Ἔξοδος 12, 12-13.

2. Αὐτόθι 12, 31.

3. Βλ. ἐνδεικτικὰ Μ. Βασιλειου, Ὅτι οὐκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεὸς 3, PG 31, 333B καὶ ΕΠΕ 7, 92: «Θάνατοι ἐπάγονται, τῶν ὅρων τῆς ζωῆς πληρωθέντων, οὓς ἐξ ἀρχῆς περὶ ἕκαστον ἔπηξεν ἡ δικαία τοῦ Θεοῦ κρίσις, πόρρωνθεν τὸ περὶ ἕκαστον ἡμῶν συμφέρον προβλεπομένου». Περισσότερα βλ. εἰς Μοναχοῦ Σεραφειμ Ζηση, Ἔχει προκαθορίσει ὁ Κύριος τὸν χρόνο καὶ τὸν τρόπο τοῦ θανάτου μας; εἰς Katihisis [ΒΙΝΤΕΟ 2020] (26 Φεβρουαρίου 2020) https://www.youtube.com

4. Ἑβρ. 11. 1.

5. Πράξ. 5, 29

6. Ψαλμὸς 144, 19: «Θέλημα τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιήσει καὶ τῆς δεήσεως αὐτῶν εἰσακούσεται καὶ σώσει αὐτούς».

7. Ἁγίου Φιλοθεου Κοκκινου, Λόγος ἐγκωμιαστικὸς εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης 85, εἰς Φιλοθεου Κωνσταντινουπολεωσ Του Κοκκινου, Ἁγιολογικὰ Ἔργα. Α´ Θεσσαλονικεῖς Ἅγιοι, ἔκδ. Δ. Τσαμη, Κέντρον Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 522: «Ἐνταῦθα διατρίβοντος τοῦ μεγάλου λοιμώδης φθορὰ καὶ θάνατος ἐπιτίθεται τῶν πολιχνίων ἑνί· οὐκ ἐκείνην φημὶ τὴν κοινὴν καὶ παγκόσμιον πρὸ βραχέος γεγενημένη, ἀλλὰ πολλοστὴν καὶ μερικὴν μετ᾽ ἐκείνην. Προσκαλοῦνται τοιγαροῦν οἱ πάσχοντες εἰς ἐπίσκεψιν καὶ βοήθειαν τὸν ποιμένα ἐν ἑτέρᾳ που διάγοντα πολίχνῃ τῆς νήσου καὶ ὃς αὐτίκα παρῆν, μηδέν τι τὸ παράπαν ὑπερτιθέμενος μηδ᾽ ἀναδυείς· τῶν θεραπευτῶν τῶν μὲν μηδ᾽ ἀκολουθῆσαι τεθαρρηκότων δέει τῆς νόσου, τῶν δ᾽ ἑπομένων πίστει τῇ πρὸς τὸν μέγαν, βληθέντων μέν τι μικρὸν ὑπὸ τοῦ διεφθορότος ἀέρος ἐκείνου τε καὶ τῆς λύμης καὶ πρὸ τοῦ ἄστεος ἐπιβῆναι δείλης ὀψίας, εἰς δὲ τὴν ἐπιοῦσαν ἐρρωμένων τῷ μακαρίῳ καὶ σὺν ἐκείνῳ τὰς ἔξω τειχῶν ποιουμένων εὐχὰς καὶ δεήσεις σὺν παντὶ γε τῷ πλήθει. Ἀλλ᾽ ὁ μέγας, καὶ τοιοῦτον ὃν τὸ δεινὸν καὶ τοσοῦτον, ταῖς πρὸς Θεὸν εὐχαῖς καὶ δεήσεσι, ταῖς τε κοιναῖς καὶ ταῖς ἰδίᾳ καὶ καθ᾽ ἑαυτόν, ἵστησιν ἐκεῖνο τῆς φορᾶς καὶ τοῦ πρόσω καὶ διαλύει τὴν νόσον καὶ τὸν θάνατον καταπαύει, τοῦ Θεοῦ δοξάζοντος ἐκεῖνον κἂν τούτῳ, τοῦ τὸ θέλημα τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιοῦντος, κατὰ τὸν θεῖον φάναι Δαβίδ, καὶ τῆς δεήσεως αὐτῶν εἰσακούοντος».

8. Ματθ. 17, 14-21.

https://aktines.blogspot.com/2020/03/blog-post_547.html

Έφυγε και ο π. Γεώργιος Μεταλληνός…ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΣ ΣΠΟΥΔΑΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ,ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ & ΔΟΓΜΑΤΟΛΟΓΟΥ

Ο ΠΑΤΗΡ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΚΑΝΕ ΓΡΑΠΤΗ ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟΥ  ΑΙΩΝΙΑ ΤΟΥ Η ΜΝΗΜΗ

Έφυγε σε ηλικία 79 ετών ο π. Γεώργιος Μεταλληνός, ένας σπάνιος θεολόγος,  ομότιμος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών.

Ήταν μια από τις εξαιρετικές προσωπικότητες της σύγχρονης Ελλάδας, με ξεκάθαρη ματιά και αυτόνομο λόγο…

Τον πατέρα Γεώργιο τον γνώρισα κάπου γύρω στο 1987, όταν με πρωτοβουλία της συζύγου του Βαρβάρας -καθηγήτριας στα Αρσάκεια Τοσίτσεια Σχολεία- και άλλων άξιων καθηγητριών, οργανώθηκε μια πρώτη και πολύ συγκινητική εκδήλωση για τον ελληνισμό της Σοβιετικής Ένωσης και την τραγική ιστορία του Πόντου, που μόλις τότε άρχιζε να γίνεται γνωστή μέσα από τα πρώτα δημοσιεύματα.

Την εποχή εκείνη η Ελλάδα -όπως και οι ελλαδίτες Πόντιοι- κοιμόταν «τον ύπνο του δικαίου», όσον αφορά τα ζητήματα του Πόντου και της Γενοκτονίας. Πόσο μάλλον για την ιστορία των Ελλήνων της ΕΣΣΔ και τις σταλινικές διώξεις. Το μεγάλο προσφυγικό κύμα των ομογενών της σοβιετικής κατάρρευσης, που λειτούργησε ως καταλύτης συνειδήσεων, δεν είχε ακόμα ξεκινήσει……

Όλα τα επόμενα εκείνα χρόνια, προσπαθήσαμε με τον πατέρα Γεώργιο να προβάλλουμε τον άγνωστο στους Ελλαδίτες σημαντικό αυτόν εξωελλαδικό πληθυσμό. Ο ίδιος συμμετείχε στις πρώτες άτυχες προσπάθειες του 1988-89 να δημιουργήσουμε έναν Όμιλο Μελέτης του Ελληνισμού της Σοβιετικής Ένωσης.

Επίσης μας βοήθησε -και με την πολύ μεγάλη συμπράσταση του γόνου των Γαβράδων της Πελοποννήσου και τότε πρωτοπρεσβύτερου π. Ιγνάτιου Γεωργακόπουλου που υπηρετούσε στη Μητρόπολη Πειραιά (και νυν μητροπολίτη Δημητριάδος και Αλμυρού)- να ξεκινήσουμε μια εβδομαδιαία ραδιοφωνική εκπομπή  στην Πειραϊκή Εκκλησία με τίτλο -αν θυμάμαι καλά- «Αφιέρωμα στον ελληνισμό της Ανατολής». Η εκπομπή αυτή κράτησε περίπου μια 10ετία με εμένα, και συνεχίστηκε από τον άξιο Μανώλη Δεληγιαννάκη-Εγγλέζο.

.

Σ’ όλες αυτές τις πρώιμες δράσεις, η συμπαράσταση του πατρός Γεωργίου Μεταλληνού ήταν πολύτιμη. Συμμετείχε σε εκδηλώσεις για τον Πόντο και τους Έλληνες της τ. ΕΣΣΔ και προσπαθούσε και ο ίδιος με κάθε τρόπο να προβάλλει τα όσα εκείνη τη στιγμή προσπαθούσαμε να καταγράψουμε και να αναδείξουμε…

.

Ήταν μια πολύ σημαντική μορφή στο χώρο της ορθόδοξης θεολογίας. Βαθύτατος γνώστης της εκκλησιολογικής γραμματείας, επηρεασμένος από τις προσεγγίσεις του π. Ρωμανίδη βρέθηκε στον αντίποδα του εθνοφυλετισμού που σάρωσε και την Ελλαδική Εκκλησία. Έκανε πράξη την καταδίκη του εθνοφυλετισμού στη ζωή της Εκκλησίας, όπως αποφασίστηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1872.  Να σημειώσουμε ότι η τάση αυτή εμφανίστηκε πολύ πρώϊμα στις Σλαβικές Εκκλησίες, οι οποίες ανέπτυξαν έναν ιδιότυπο εθνικισμό. Αυτός ο εθνοφυλετισμός θα γενικευτεί την περίοδο της νεωτερικότητας και θα αποτελέσει τον κοινό τόπο στο σύγχρονο δυτικό κράτος. Στην ελληνική δε περίπτωση θα πάρει σάρκα και οστά την περίοδο της βαυαροκρατίας με την ανακήρυξη του Αυτοκέφαλου της Ελλαδικής Εκκλησίας.

Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός διαφωνούσε με τη σύσταση Εθνικών Εκκλησιών γιατί θεωρούσε ότι υπονόμευε τον πραγματικό χαρακτήρα της  Ορθοδοξίας. Κατά συνέπεια ήταν αντίθετος με τη «δυτικοποίηση» (την «εκφράγγευση της πίστεως και της Θεολογίας», όπως θα χαρακτηριστεί από άλλους θεολόγους) με την αναγωγή της τοπικής εκκλησίας σε καθαρά κρατική-εθνική εκκλησία. Την εξέλιξη, που έθετε στην Ορθόδοξη πίστη  πλαίσια φυλετικά και εθνικιστικά, τη θεωρούσε αίρεση  που αρνείται την καθολικότητα και συνεπώς την υπερεθνικότητα. Τις απόψεις του τις δημοσίευσε στο: πρωτ. Γ. Δ. Μεταλληνού, «Έθνος- εθνικισμός και ορθόδοξο φρόνημα», εκδ.  ‘Απόστολος Βαρνάβας’, Λευκωσία 1995…

Για τα βιογραφικά του στοιχεία διαβάζουμε σ’ ένα αφιέρωμα: «Ο μακαριστός π. Γεώργιος γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1940 και περάτωσε εκεί την εγκύκλιο παιδεία του (1958). Σπούδασε κλασσική φιλολογία (1964-1967) στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από όπου έλαβε τα πτυχία θεολογίας και Φιλολογίας. Μετά την εκπλήρωση της στρατιωτικής του θητείας, (1963-1965), διορίστηκε επιστημονικός βοηθός στην έδρα Πατρολογίας και το 1969 μετέβη για μεταπτυχιακές σπουδές στην τότε Δυτική Γερμανία (Βόννη και Κολωνία), όπου έμεινε μέχρι το 1975. Ενδιάμεσα έκανε σπουδές και έρευνες αρχειακές στην 

Αγγλία. Το 1971 εισήλθε στις τάξεις του κλήρου στη Γερμανία και έγινε διδάκτωρ Θεολογίας (Αθήνα) και Φιλοσοφίας – Ιστορίας (Κολωνία).

Από το 1984 καθηγητής στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών διδάσκοντας ‘Ιστορία του Πνευματικού Βίου κατά την μεταβυζαντινή περίοδο’, ‘Ιστορία και Θεολογία της Λατρείας’ και ‘Βυζαντινή Ιστορία’. Διετέλεσε Κοσμήτωρ της Θεολογικής Σχολής από 1/9/2004 έως 31/8/2007, οπότε και αφυπηρέτησε, διατελών ως Ομότιμος Καθηγητής.
Την ποιμαντική του δραστηριότητα ανέπτυξε επί σειρά ετών στον πανεπιστημιακό Ναό του Αγίου Αντίπα στο χώρο της Οδοντιατρικής Σχολής, ενώ συμμετείχε είτε ως πρόεδρος ή μέλος ακαδημαϊκών και οργανωτικών επιτροπών ή ως εισηγητής σε πλήθος συνεδρίων στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό.
Ο μακαριστός πατήρ Γεώργιος διακρίθηκε για το ήθος του, την αγάπη του για την Θεολογία και την Ιστορία, για την μαχητικότητα του στον αγώνα υπέρ των ιερών και των οσίων του γένους μας. Υπήρξε εκλεκτός λευίτης και διάκονος στον Αμπελώνα του Κυρίου, αλλά και αγωνιστής πατριώτης που αγωνιζόταν ως τέλους για τα δίκαια του Ελληνισμού.»

Το μήνυμα της διδασκαλίας του Αγιου Γρηγορίου του Παλαμά εις την εποχήν μας (Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Δ. Μεταληνού)

1. Ο Ησυχασμός¹ είναι η πεμπτουσία της ορθοδόξου παραδόσεως, ταυτιζόμενος με αυτό που περικλείει και εκφράζει ο όρος ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ. Έξω από την ησυχαστική παράδοση η Ορθοδοξία είναι ανύπαρκτη και αδιανόητη. Η ησυχαστική πράξη, εξ άλλου, είναι η «λυδία λίθος» για την αναγνώριση της αυθεντικής χριστιανικότητας. «Νηστεία, αγρυπνία, προσευχή» -με τις ησυχαστικές πρακτικές- αποκτώνται τα ουράνια χαρίσματα στην ορθοδοξοπατερική παράδοση. Πρέπει δε να αποσαφηνισθεί εξ αρχής, ότι ως ησυχασμός νοείται κυρίως η πορεία προς την θέωση και η εμπειρία της θεώσεως και δευτερευόντως η διερεύνηση και καταγραφή αυτής της πορείας και εμπειρίας, η ακαδημαϊκή δηλαδή νοηματοδότηση του όρου «θεολογία».

Ο Ησυχασμός είναι η βάση και το θεμέλιο των δογματικοθεολογικών αποφάσεων των Οικουμενικών Συνόδων, ως η αγιοπνευματική πορεία της «καθάρσεως, του φωτισμού και της θεώσεως» και όχι κάποια διανοητική-στοχαστική-επιστημονική διαδικασία. Γι’ αυτό η γνώση του Θεού ως θέωση είναι υπόθεση όλων, εγγραμμάτων και αγραμμάτων, σοφών και ασόφων και όχι μόνο των φιλοσοφούντων, όπως διετείνετο ο ουνιτίζων Βαρλαάμ ο Καλαβρός (1290-1359), τον 14^ο αιώνα. Αυτόν κυρίως αντέκρουσε, ως κύριος εκπρόσωπος και πρόμαχος της Ησυχαστικής παραδόσεως ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296-1359)², ο μεγαλύτερος ορθόδοξος θεολόγος της εποχής του και μέγας Πατήρ της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ο Άγιος Γρηγόριος σπούδασε Θεολογία στην αληθινή Θεολογική Σχολή της Ορθοδοξίας, κατά τα κεφάλαια 12-14 της Α’ Προς Κορινθίους (δόμηση της Εκκλησίας δια των χαρισμάτων), δηλαδή στον χώρο της ασκήσεως και μετανοίας. Μέσα στο (κοινοβιακό) Μοναστήρι ο Παλαμάς έγινε Θεολόγος. Πηγή της Θεολογίας του δεν ήταν η σχολική, ακαδημαϊκή, έστω και αν κατείχε και αυτήν στο έπακρον, γνώση, αλλά η αγιοπνευματική ζωή. Με αυτή την προϋπόθεση αναδείχθηκε συνεχιστής των Προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων και γνήσιος Θεολόγος της παραδόσεως. Με βάση δε τα θαύματά του -βεβαίωση της αναδείξεώς του σε «ναόν του Αγίου Πνεύματος» (Α’ Κορ. 6, 19) – διακηρύχθηκε το 1368 Άγιος της Ορθοδοξίας, σύμφωνα με τα αγιολογικά κριτήρια της, και όχι λόγω των υπέροχων συγγραμμάτων του, όπως θα ήθελε το κοσμικό πνεύμα³.

Οι εκδοτικές και ερευνητικές συμβολές των γνωστών ακαδημαϊκών Θεολόγων μας Παναγιώτου Χρήστου, π. Ιωάννου Ρωμανίδου, π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, π. John Meyendorf, π. Ιουστίνου Πόποβιτς, π. Δημητρίου Στανιλοάε, Γεωργίου Μαντζαρίδου, Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ιεροθέου κ.ά. έκαμαν ευρύτερα γνωστό τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, τον 20^ο αιώνα.

(Μέγας Φώτιος: 820-891.     Αγ. Γρηγόριος Παλαμάς:1296-1359.     Αγ. Μάρκος ο Ευγενικός:1339-1445)

Η πατερικότης έναντι της αιρετικής πλάνης

2. Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς αναδείχθηκε από την Χάρη του Θεού σε κατ’ εξοχήν ησυχαστή Θεολόγο, που οριοθέτησε σε κρίσιμους καιρούς την πατερικότητα απέναντι στην αιρετική πλάνη, αυθαιρεσία και αλλοτρίωση της Δυτικής Χριστιανοσύνης. Η πρώτη σπουδαία επισήμανση έγινε από τον Μέγα Φώτιο (±820-±891) στο πλαίσιο της Θεολογίας (Filioque) και Εκκλησιολογίας (κανονική τάξη), αλλά προσδιορίσθηκε σαφέστερα και βαθύτερα από τον Γρηγόριο Παλαμά. Φώτιος και Παλαμάς εχάραξαν την στάση έναντι της Δυτικής Χριστιανοσύνης, που έγινε παράδοση της Ορθοδοξίας, στην οποία εβάδισε, επίσης σε κρίσιμους καιρούς, ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός (1394-1445). Καμιά παρέκκλιση στην στάση αυτή δεν είναι δυνατή -όσο η Λατινική Εκκλησία εμμένει στις πλάνες της- χωρίς συνέπειες για την ορθόδοξη πίστη και την σωτηριολογική δυναμική της.

Ο ορισμός του ανθρώπου στον Αγιο Ιωαννη το Δαμασκηνό. Φιλοσοφικό πλαίσιο και θεολογική επεξεργασία Συγγραφείς: Κουκούνας Ιωάννης Παύλου

Περίληψη:    Ας συνοψίσουμε in nute τα κυριότερα σημεία της εργασίας. Απαραίτητη συνθήκη δυνατότητας του ορισμού του ανθρώπου αποτελεί η ανάλυση των πέντε φωνών (γένος, εἶδος, διαφορά, ἴδιον, συμβεβηκός) και των δέκα γενικότατων γενών –κατηγοριών του Αριστοτέλη (οὐσία, ποσόν, πρός τι, ποιόν, ποῦ, πότε, κεῖσθαι, ἔχειν, ποιεῖν, πάσχειν). Η διαίρεση είναι μια εξειδίκευση μιας έννοιας, ήτοι η υπαγωγή των αντιδιαιρούμενων ειδών της. Επίσης η διαίρεση εγγράφεται σε μια ολότητα, η οποία συγκροτείται με όρους καθ’ ὅλου και καθ’ ἕκαστον, ταυτότητας και διαφοράς. Ήδη στον Πλάτωνα (Σοφιστής) απαντάται η διαίρεση ως μέθοδος στο φιλοσοφείν. Η τέχνη αποτελεί μια ολότητα και καθολικότητα. Η κτητική και η παραγωγική τέχνη συνιστούν τα αντιδιαιρούμενα είδης της τέχνης εν γένει. Κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο η διαίρεση αποτελεί έναν ‘’ἀσθενή συλλογισμό’’, μια διαμεσολάβηση του καθ’ ὅλου και του καθ’ ἕκαστον. Από την ουσία ελαύνει η διαίρεση μέσω των ουσιωδών διαφορών∙ οι διαφορές αυτές συγκροτούν τα αντιδιαιρούμενα είδη, τα οποία υπάγονται στο ίδιο γένος (genus proximum). Ο άνθρωπος κατά την διαιρετική μέθοδο υπάγεται στο γένος του ζώου. Επίσης, από αυτή τη διαίρεση προκύπτει η ειδοποιός διαφορά (differentia specifica), με την οποία διακρίνονται τα διάφορα είδη μεταξύ τους. Η ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου είναι το λογικό. Ο ορισμός ανήκει στο ‘’ζητούμενο ‘’ εκείνο, το οποίο προσιδιάζει στην Μεταφυσική (τι ἔστι) μαζί με την υπαρκτική υπόθεση (εἰ ἔστι). Ο φιλόσοφος -εδραζόμενος στον ορισμό- είναι σε θέση να συναγάγει από αυτόν όλα τα γνωρίσματα, τα οποία αναλογούν στο υπό εξέταση όν (deductio). Ο ορισμός οφείλει να συνάδει με τους εξής κανόνες: i) να αναπαριστά πλήρως το προκείμενο ον, ii) να μην αποτελεί κύκλο ή διάλληλο τρόπο, iii) να είναι όσο το δυνατόν θετικός και iv) να είναι σαφής και βραχύς. Ο ορισμός του ανθρώπου –όπως και κάθε άλλου όντος– προϋποθέτει το γένος και την ειδοποιό διαφορά σε πρώτη φάση. Στη συνέχεια, στον ως άνω ορισμό θα προστεθεί το ‘’ἴδιον’’, δηλαδή αυτή η ιδιότητα, η οποία χαρακτηρίζει όλο το είδος (ανθρώπου). Ο άνθρωπος, λοιπόν, ορίζεται ως ‘’ζῷον λογικόν θνητόν, νοῦ και ἐπιστήμης δεκτικόν’’ . Ο ανωτέρω ορισμός είναι τέλειος διότι αντιστρέφει. Η λέξη ‘’ζῷο’’ αντιστοιχεί στο γένος, το οποίο περιέχει πολλά είδη∙ ένα από αυτά είναι το ανθρώπινο. Το ζώο, λοιπόν, μηνύει μία κοινότητα και ομοιότητα διαφορετικών όντων. Το λογικό είναι η ειδοποιός διαφορά, η οποία καθιστά το ανθρώπινο είδος διακριτό από τα άλλα είδη του ίδιου γένους (ζῴου). Η διαφορά λοιπόν φανερώνει μία ετερότητα, η οποία υπάρχει ανάμεσα στα όντα. Η νοητική και επιστημονική δεκτικότητα αποτελεί το ‘’ἴδιον’’ του ανθρώπινου είδους∙ το ἴδιον αυτό είναι εγκιβωτισμένο σ’ όλο το είδος. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός δεν υποκαθιστά την θεολογία με την φιλοσοφία. Ακόμη και στην διδασκαλία του για τον άνθρωπο παραμένει πιστός στην πατερική παράδοση. Συνεπώς, ο ιερός συγγραφέας θεωρεί τον άνθρωπο δημιουργημένο κατ’ εἰκόνα και ὁμοίωσιν του Θεού. Ο Δαμασκηνός θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι διφυής, αποτελούμενος από σώμα και ψυχή. Στην περί ανθρώπου διδασκαλία του Δαμασκηνού διαθλάται η αριστοτελική scala naturae και η έννοια της συνέχειας, που ή ίδια συνεπάγεται. Ωστόσο, στον Αριστοτέλη –όπως και στον Δαμασκηνό- τα είδη δεν υπόκεινται σε εξέλιξη. Ο άνθρωπος κοινωνεί -εν τίνι μέτρω- με όλες τις βαθμίδες της νοητής σκάλας της φύσης Όσον αφορά στο σώμα, αυτό συνίσταται από τέσσερα στοιχεία (πῦρ, γή, ὕδωρ, ἀήρ) και τους αντίστοιχους χυμούς. Η ψυχή διαιρείται σε λογικό και ά-λογο μέρος. Το λογικό τέμνεται σε θεωρητικό και πρακτικό. Το θεωρητικό συμβάλλει στην κατανόηση των όντων, ενώ το πρακτικό είναι το βουλευτικό και ορίζει τον ορθό λόγο στις πράξεις. Κατά τον Δαμασκηνό ο νους ταυτίζεται με το θεωρητικό μέρος και την σοφία∙ το πρακτικό με την φρόνηση και τον λόγο. Το ά-λογο μέρος της ψυχής διαιρείται σε ‘’ἀνήκοον’’ και ‘’κατήκοον’’• το πρώτο αποτελεί το ζωτικό δηλαδή το σφυγμικό (σπερματικό, γεννητικό, θρεπτικό, αυξητικό). Το ‘’ἀνήκοο’’ ελέγχεται από την φύση, ενώ το ‘’κατήκοο’’ διαιρείται σε επιθυμία και θυμό. Το άλογο μέρος της ψυχής ονομάζεται και παθητικό ή ορεκτικό.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ



Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ως θεολόγος υπήρξε συλλέκτης του υλικού των πατέρων, αφού αυτούς διείδε ως Θεόπνευστους διδασκάλους και θεοφόρους πατέρες. Κατά τον Ιωάννη, μεταξύ τους δεν υπάρχει αντίφαση γιατί όλοι τους ήσαν κοινωνοί τους ενός και μοναδικού Αγίου Πνεύματος. Μέσα από τα έργα του τονίζει πως κάθε τι που μας έδωσε η παράδοση είναι ορθό. Πρώτο θεμέλιο της παραδόσεως αυτής είναι η Αγία Γραφή, αλλά η διατύπωση της αληθείας δεν ολοκληρώνεται σε αυτή, διότι οι αυτόπτες μάρτυρες της αληθείας την παρέδωσαν αγράφως και εν συνεχεία παρεδόθη από τους θεοφόρους πατέρες που είναι κοινωνοί του διαρκώς ζώντος, μέσα στην εκκλησία, Αγίου Πνεύματος. Γι αυτό και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, τόσο ο ίδιος επιμένει πως δεν εκφράζει προσωπικές απόψεις, αλλά την πατερική παράδοση. Θα λέγαμε, ότι είναι ότι πιο κοντά στους Καππαδόκες πατέρες, ενώ στη χριστολογία επαναλαμβάνει το Λεόντιο Βυζάντιο και το Μάξιμο τον Ομολογητή.





ΤΡΙΑΔΟΛΟΓΙΑ



Για τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό, ο Θεός είναι αδύνατο να ερευνηθεί από τον άνθρωπο. Είναι αδύνατο να νοηθεί η ουσία του, αλλά ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίζει κάποια στοιχεία της φύσης του θεού, όπως το αγαθό και το σοφό. Γι' αυτό η ουσία μπορεί να νοηθεί μόνο αποφατικά, αντίθετα με τις άκτιστες ενέργειες του Θεού, που μπορεί να νοηθούν μόνο με καταφατικό τρόπο. Η αλήθεια της Θείας Μονάδας βρίσκεται στην τριάδα, αλλά η προσέγγιση του μυστηρίου του τρισυποστάτου αυτής αν προσεγγισθεί με την έρευνα της φυσικής και πεπερασμένης σκέψης του ανθρώπου οδηγεί σε αντιφάσεις, ανάμεσα στον πολυθεϊσμό και το στατικό μοναρχιανισμό των Ιουδαίων.

Ο Θεός πάντα εμφανίζεται ως Ένας, και η διάκριση των υποστάσεων είναι ένα απλώς νοητικό σχήμα των ανθρώπων, για να αντιληφθούν την αδύνατη με τη φυσική σκέψη διαφορά αφού στη σχέση τους δεν ισχύει χωρισμός ή διαίρεση, διότι οι τρεις υποστάσεις είναι αχώριστες εικόνες της αιωνίου υπάρξεως του Ενός Θεού. Έτσι η ενέργεια, η ουσία και η θέληση του Θεού ορίζονται όχι ως διαφορετικές αλλά ως μία. Έτσι κάθε πρόσωπο έχει τέλεια υπόσταση, έχει πληρότητα υπάρξεως και δεν αποτελεί απλώς μέρος. Η δε πηγή στην Αγία Τριάδα, δεν επιφέρει διαίρεση ή μερισμό, αφού ο Πατήρ δεν εξαντλεί τον εαυτό του στον Υιό και το Πνεύμα, αλλά ότι έχουν το κατέχουν κοινώς.



Ο Άγιος Ιωάννης καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια για να γίνει αντιληπτό πως η έννοια του κτιστού, πρέπει να αποσυνδέεται παντελώς από την έννοια του Θεού. Έτσι η σχέση των υποστάσεων δεν μπορεί να έχει καμία σχέση με την έννοια των κτιστών πραγμάτων και όντων και γι' αυτό αναφέρει πως ότι προέρχεται φυσικώς στη τριάδα (γεννάν, εκπορεύειν) δε γίνεται κατ' ανάγκην όπως στο φυσικό κόσμο.

Βασικό σημείο της τριαδολογικής διδασκαλίας του Αγίου είναι πως αρκετά σημεία της Παλαιάς Διαθήκης όπως το "Τω λόγω του Κυρίου οι ουρανοί εστερεώθησαν και τω πνεύματι του στόματος αυτού η δύναμις αυτών", χρησιμοποιούνται για να καταδείξουν πως αυτό που από την Παλαιά Διαθήκη διαφαινόταν  αποκαλύφθηκε πλήρως στην Καινή. Έτσι ο Λόγος και το Άγιο Πνεύμα λαμβάνουν αρχή ταυτόχρονα.

Το Πνεύμα δεν είναι Υιός του Πατρός, αλλά εκπορεύεται εκ του Πατρός, αφού γεννάται κατά την εικόνα του Υιού, κάτι που όμως είναι αδύνατο να γίνει αντιληπτό από την ανθρώπινη νόηση. Ο Πατήρ είναι φυσικά η πρώτη αρχική υπόσταση, η αρχή του ενός Θεού, η ρίζα και η πηγή της, έτσι ώστε να σταθμίζεται η αρχική σχέση. Ο Πατήρ είναι άναρχος και ορίζεται ως η φυσική αιτία στη ζωή της τριάδος, αλλά αυτό δεν πρέπει να νοείται ως σημείο ανωτερότητος και υποταγής των άλλων υποστάσεων. Το όνομα της δεύτερης υποστάσεως είναι Υιός διότι προέρχεται εκ της ουσίας του πατρός.

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΡΩΤΟΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΗΓΟΥ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΛΕΩΝ Γ' ΤΟΝ ΙΣΑΥΡΟ

 



Όταν πέθανε ο Σέργιος, ο γιός του Ιωάννης διορίστηκε, χωρίς να το θέλει, πρωτοσύμβουλος του χαλίφη Βελιδά (705 - 715 μ.Χ.). Ο αρχηγός των Σαρακηνών βλέποντας τη σοφία του Ιωάννη του έδωσε το αξίωμα του πατέρα του παρά τη θέληση του. Επιθυμία του ήταν να αναχωρήσει από τον κόσμο.

Στο διωγμό κατά των αγίων εικόνων, επί Λέοντος Γ' του Ισαύρου (717-741 μ.Χ.), ο Ιωάννης θερμός ζηλωτής της πίστεως πήρε ενεργό μέρος και εξαπέλυσε κατά του ασεβούς αυτοκράτορα, τους τρεις γνωστούς λόγους υπέρ των αγίων εικόνων, πράγμα που θορύβησε τον Λέοντα. Καταπολεμούσε τις απόψεις του Λέοντος αποδεικνύοντας με φιλοσοφικούς συλλογισμούς και με ιστορικά παραδείγματα από τη ζωή των Αγίων, την αναγκαία προσκύνηση των αγίων εικόνων.
Τέτοιες επιστολές, έστελνε και σε πολλούς ανθρώπους για να τις διαβάζουν μεταξύ τους και να στερεώνονται στην ευσέβεια και να μαθαίνουν πως θ' απαντούν στους εικονομάχους.



Μόλις έμαθε αυτά ο ασεβής βασιλιάς συζήτησε το θέμα με άλλους άρχοντες  εικονομάχους και αποφάσισαν να διαβάλλουν τον Ιωάννη στον άρχοντα των Σαρακηνών, για να τον θανατώσει. Βρήκαν, λοιπόν, μια επιστολή του Ιωάννη, που την έδειξε ο Λέων σε μερικούς δασκάλους και τους ρώτησε, αν μπορούν να μιμηθούν το γραφικό χαρακτήρα εκείνου.
Βρέθηκε ένας έμπειρος καλλιγράφος, που υποσχέθηκε, ότι θα μιμηθεί ακριβώς το γραφικό του χαρακτήρα. Αυτόν διάταξε ο Λέων να αντιγράψει μια επιστολή γραμμένη από τον ίδιο, σαν από τον Ιωάννη και απευθυνόμενη στον ίδιο. Η επιστολή έλεγε: "Βασιλιά πολυχρονεμένε, στέλνω την αρμόζουσα ευγνωμοσύνη και τον πρέποντα σεβασμό στη βασιλεία σου. Μάθε ότι αυτή την εποχή η πόλη της Δαμασκού είναι παραμελημένη από τους Αγαρηνούς, γιατί ο στρατός τους είναι εξασθενημένος. Στείλε στόλο και στρατό πολύ, όσο μπορείς, να την καταλάβεις χωρίς πόλεμο. Θα σε βοηθήσω σ' αυτό κι εγώ, γιατί όλη η πόλη είναι σχεδόν στην εξουσία μου".



Έπειτα έγραψε ο Λέων ο ίδιος επιστολή προς τον Σαρακηνό άρχοντα και του έγραφε:

"Δεν γνωρίζω τίποτε καλύτερο από το να φυλάσσει ο καθένας τις συνθήκες ειρήνης. Δε θέλω να χαλάσω τη φιλία, που έχω με την ευγένειά σου, αν και κάποιος έμπιστος φίλος σου με παρακινεί και με προκαλεί σε τούτο. Πολλές φορές μάλιστα μου έστειλε επιστολή να έλθω να κυριεύσω τη χώρα σου. Για  να βεβαιωθείς ότι σου λέω την αλήθεια σου στέλνω μία από τις επιστολές. Έτσι θα γνωρίσεις τη δική μου αληθινή φιλία και εκείνον το δόλιο, που μου τις έγραψε".
Έστειλε λοιπόν ο βασιλιάς τις επιστολές με ένα του δούλο. Ο βάρβαρος ηγεμόνας θύμωσε και κάλεσε τον Άγιο.

Ποιες είναι οι αισθήσεις της ψυχής και του σώματος; (Αγίου Ιωάννη Δαμασκηνού)

Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός (περ. 676 – 4 Δεκεμβρίου 749)
εικ: δια χειρός Ειρήνη Ηλιάδου

Επιμέλεια Σοφία Ντρέκου
Πέντε αισθήσεις έχει η ψυχή και πέντε το σώμα. Οι ψυχικές αισθήσεις, είναι νους, διάνοια, γνώμη, φαντασία, και αίσθηση. Οι σοφοί τις ονομάζουν και δυνάμεις. Οι σωματικές αισθήσεις είναι τούτες. Όραση, όσφρηση, ακοή, γεύση, αφή.
Λόγος Ψυχοφελής και θαυμάσιος
Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού
Πρέπει να ξέρουμε ότι ο άνθρωπος είναι διπλός, δηλαδή από σώμα και ψυχή, και έχει διπλές τις αισθήσεις και διπλές τις αρετές τους.
Πέντε αισθήσεις έχει η ψυχή και πέντε το σώμα. Οι ψυχικές αισθήσεις, είναι νους, διάνοια, γνώμη, φαντασία, και αίσθηση. Οι σοφοί τις ονομάζουν και δυνάμεις. Οι σωματικές αισθήσεις είναι τούτες. Όραση, όσφρηση, ακοή, γεύση, αφή. Γι αυτό και διπλές είναι οι αρετές, διπλές και οι κακίες.
Ώστε αναγκαίο είναι να γνωρίζει καθαρά ο κάθε άνθρωπος, πόσες είναι οι ψυχικές αρετές και πόσες οι σωματικές. Και ποια είναι τα ψυχικά πάθη και ποια τα σωματικά πάθη.
Ψυχικές αρετές είναι πρώτα οι τέσσερις γενικότερες αρετές, οι οποίες είναι, ανδρεία, φρόνηση, σωφροσύνη, και δικαιοσύνη. Από αυτές γεννιούνται οι ψυχικές αρετές, πίστη, ελπίδα, αγάπη, προσευχή, ταπείνωση, πραότητα, μακροθυμία, ανεξικακία, χρηστότητα, αοργησία, θεία γνώση, ευφροσύνη, απλότητα, αταραξία, ειλικρίνεια, η χωρίς έπαρση διάθεση, η αφιλαργυρία, η συμπάθεια, ελεημοσύνη, μεταδοτικότητα, αφοβία, αλυπία, κατάνυξη, σεμνότητα, ευλάβεια, επιθυμία των μελλοντικών αγαθών, πόθος της βασιλείας του Θεού και επιθυμία της θείας υιοθεσίας.
Σωματικές αρετές ή μάλλον εργαλεία των αρετών, που όταν γίνονται με γνώση κατά το θέλημα του Θεού και μακριά από κάθε υποκρισία και ανθρωπαρέσκεια, κάνουν τον άνθρωπο να προκόβει στην ταπείνωση και την απάθεια, είναι οι εξής.
Εγκράτεια, νηστεία, πείνα, δίψα, αγρυπνία, ολονύκτια στάση, στην προσευχή, συνεχής γονυκλισία, αλουσιά, χρήση ενός μόνου ενδύματος, ξηροφαγία, το να τρώει κανείς αραιά, να πίνει μόνο νερό, χαμαικοιτία, φτώχια, ακτημοσύνη, αποφυγή περιποιήσεως, καλλωπισμού, αφιλαυτία, μόνωση, ησυχία, το να μην βγαίνει κανείς έξω, στέρηση, αυτάρκεια, σιωπή, το να κάνει κανείς εργόχειρο με τα χέρια του, και κάθε κακοπάθεια και σωματική άσκηση, και άλλα τέτοια, τα οποία, όταν είναι το σώμα εύρωστο και ενοχλείται από τα σαρκικά πάθη είναι αναγκαιότητα και ωφελιμότατα. Όταν το σώμα είναι εξασθενημένο και έχει, με την βοήθεια του Θεού, νικήσει τα πάθη, δεν είναι αναγκαία, γιατί η αγία ταπείνωση και η ευχαριστία τα αναπληρώνουν όλα.
Τώρα πρέπει να κάνουμε λόγο και για τις ψυχικές και σωματικές κακίες, δηλαδή τα πάθη.
Ψυχικά πάθη είναι η λήθη, η ραθυμία και η άγνοια.
Από τα τρία αυτά σκοτίζεται το μάτι της ψυχής, δηλαδή ο νους, και κυριεύεται από όλα τα πάθη, τα οποια είναι:
Ασέβεια, κακοδοξία, δηλαδή η κάθε αίρεση, βλασφημία, θυμός, οργή, πικρία, οξυθυμία, μισανθρωπία, μνησικακία, καταλαλιά, κατάκριση, λύπη χωρίς λόγο, φόβος, δειλία, φιλονικία, ζήλια, φθόνος, κενοδοξία, υπερηφάνεια, υποκρισία, ψεύδος, απιστία, πλεονεξία, φιλοϋλία, εμπαθής προσκόλληση σε κάτι, σχέση με γήινα πράγματα, ακηδία, μικροψυχία, αχαριστία, γογγυσμός, οίηση, δολιότητα, αναίδεια, αναισθησία, κολακεία, υπουλότητα, ειρωνεία, διβουλία, συγκατάθεση σε αμαρτήματα του παθητικού μέρους της ψυχής, και συνεχή μελέτη αυτών, περιπλάνηση των λογισμών, η μητέρα των κακών φιλαυτία και η ρίζα όλων των κακών η φιλαργυρία, κακοήθεια και πονηρία.
Σωματικά πάθη είναι. Γαστριμαργία, λαιμαργία, απόλαυση, μέθη, λαθροφαγία, ποικιλότροπη φιληδονία, πορνεία, μοιχεία, ασελγεία, ακαθαρσία, αιμομιξία, παιδεραστία, κτηνοβασία, κακές επιθυμίες και όλα τα παρά φύση αισχρά πάθη. Κλοπή, ιεροσυλία, ληστεία, φόνος, η κάθε σωματική άνεση και απόλαυση των θελημάτων της σάρκας, και μάλιστα όταν έχει υγεία το σώμα.
Μαντείες, οιωνισμοί, κλυδωνισμοί, αγάπη για στολίδια, κομπασμοί, νωθρότητες, καλλωπισμοί, φτιασιδώματα του προσώπου, αξιοκατάκριτη αργία, φαντασιώσεις, τυχερά παιχνίδια, η εμπαθής παράχρηση των τερπνών του κόσμου, η φιλοσώματη ζωή που παχαίνει το νου, και τον κάνει γήινο και κτηνώδη, και δεν τον αφήνει να σηκωθεί προς το Θεό και προς τις εργασίες των αρετών.
Ρίζες όλων αυτών των παθών και πρωταίτιες είναι η φιληδονία, η φιλοδοξία, και η φιλαργυρία από τις οποίες γεννιέται κάθε κακό.
Δεν αμαρτάνει ποτέ ο άνθρωπος, αν πρωτύτερα δεν υπερισχύσουν και δεν τον κατακυριεύσουν οι δυνατοί γίγαντες που αναφέρει ο σοφότατος ασκητής Μάρκος, δηλαδή η λήθη, η ραθυμία, και η άγνοια.
Αυτές τις γεννά η ηδονή, η καλοπέραση, και η αγάπη της δόξας των ανθρώπων και του περισπασμού. Πρώτη αιτία όλων αυτών και κακή μητέρα είναι, η φιλαυτία, δηλαδή η παράλογη αγάπη του σώματος κι εμπαθείς προσκόλληση σ’ αυτό. Η διάχυση και η χαύνωση του νου με ευτραπελίες και αισχρολογίες προξενούν πολλά κακά και πολλές πτώσεις, όπως επίσης η θρασύτητα και το γέλιο.
Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε ότι η εμπαθής φιληδονία είναι πολύμορφη και πολύτροπη, και είναι πολλές οι ηδονές που εξαπατούν την ψυχή, όταν δεν είναι στερεωμένη στο Θεό με νίψη και θείο φόβο, και δεν φροντίζει για την εργασία των αρετών με αγάπη προς τον Χριστό. Γιατι είναι παρά πολλές οι ηδονές που τραβούν προς τον εαυτό τους τα μάτια της ψυχής. Είναι οι ηδονές των σωμάτων, των χρημάτων, των απολαύσεων, της ραθυμίας, της εξουσίας, της φιλαργυρίας, της πλεονεξίας.
Και φαίνονται όλες αυτές ότι έχουν λαμπερά πρόσωπα και αξιαγάπητα, ικανά να προσελκύσουν εκείνους που παθαίνονται, για όλα αυτά, και δεν έχουν σφοδρό έρωτα προς την αρετή και δεν υπομένουν τη σκληρότητά της. Κάθε σχέση, με τα γήινα και η κάθε προσκόλληση σε αυτά προξενεί ηδονή και ευχαρίστηση σ` αυτόν που την έχει, και αποδεικνύει ότι είναι ανώφελο και βλαβερό, το επιθυμητικό μέρος της ψυχής όταν είναι εμπαθές, επειδή εξαιτίας του, εκείνος που στερείται κάτι που ποθεί, υποτάσσεται στο θυμό, στην οργή, στη λύπη και στην μνησικακία.
Αν τώρα μαζί με την εμπαθή προσκόλληση, επικρατήσει και κάποια έστω μικρή συνήθεια, αλίμονο! Κάνει τότε εκείνο που κυριεύτηκε από αυτήν να ακολουθεί διαρκώς την παράλογη αυτή εμπαθή προσκόλληση αναίσθητα και χωρίς θεραπεία, με την ηδονή που είναι κρυμμένη μέσα σ` αυτή.
Είναι πολυσχιδής η ηδονή της επιθυμίας, όπως προείπαμε. Δεν αρκείται μόνο στην πορνεία και τις άλλες σωματικές απολαύσεις, αλλά ζητεί και τα λοιπά πάθη.
Αφού, σωφροσύνη είναι όχι μόνο η αποχή από την πορνεία και τις σαρκικές ηδονές, αλλά να απέχει κανείς και από τις άλλες ηδονές.
Γι` αυτό εκείνος που αγαπά την φιλοχρηματία, τη φιλαργυρία και την πλεονεξία είναι ακόλαστος. Γιατι όπως ο ακόλαστος έχει έρωτα προς τα σώματα, έτσι και αυτός έχει έρωτα προς τα χρήματα. Ή μάλλον, αυτός είναι πιο ακόλαστος, αφού δεν έχει τόσο βία από την φύση να τον σπρώχνει σ` αυτά.
Γιατί αμαθής ηνίοχος δεν είναι εκείνος που δεν μπορεί να δαμάσει το άγριο και δυσάγωγο άλογο, αλλά εκείνος που δεν μπορεί να κρατήσει το ήμερο και ήσυχο άλογο. Και από παντού φαίνεται ότι είναι περιττή και όχι φυσική η επιθυμία των χρημάτων, γιατι δεν βιάζεται σ’ αυτήν ο άνθρωπος από τη φύση, αλλά από την κακή του προαίρεση. Γι’ αυτό και αμαρτάνει ασυγχώρητα εκείνος που νικάται εκούσια από την φιλοχρηματία.
Ώστε πρέπει να γνωρίζουμε καλά ότι η φιληδονία δεν έγκειται μόνο στην τρυφή και στην απόλαυση των σωμάτων, αλλά σε κάθε τρόπο και πράγμα που το αγαπά κανείς με πάθος και με την προαίρεση της ψυχής του.
Και για να γνωρίζονται καθαρότερα τα πάθη που αφορούν στα τρία μέρη της ψυχής, προσθέτουμε και τα παρακάτω με συντομία.
Η ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμικό, και το επιθυμητικό.
Του λογιστικού αμαρτήματα είναι αυτά: Απιστία, αίρεση, αφροσύνη, βλασφημία, αχαριστία, και οι συγκαταθέσεις των αμαρτημάτων, οι οποίες γίνονται από το παθητικό μέρος.
Η ίαση και η θεραπεία αυτών των κακών, είναι η αδίστακτη πίστη στο Θεό και τα αληθινά και χωρίς πλάνη ορθόδοξα δόγματα της ευσέβειας, η αδιάκοπη μελέτη των λόγων του Πνεύματος, η καθαρή και αδιάλειπτη προσευχή, και η ευχαριστία προς το Θεό.
Τα αμαρτήματα του θυμικού είναι τα εξής:
Η ασπλαχνία, το μίσος, η ασυμπάθεια, η μνησικακία, ο φθόνος, ο φόνος και η συνεχής αυτών και των παρομοίων μελέτη.
Η ίαση και θεραπεία είναι η φιλανθρωπία, η αγάπη, η πραότητα, η φιλαδελφία, η συμπάθεια, η ανεξικακία και η καλοσύνη.
Του επιθυμητικού τα αμαρτήματα είναι τα εξής:
Η γαστριμαργία, η λαιμαργία, η οινοποσία, η πορνεία, η μοιχεία, η ακαθαρσία, η ασελγεία, η φιλοχρηματία, η επιθυμία της κενής δόξας, και η επιθυμία χρυσού και πλούτου και σαρκικών απολαύσεων.
Η ίαση και η θεραπεία αυτών είναι η νηστεία, η εγκράτεια, η κακοπάθεια, η ακτημοσύνη, το σκόρπισμα των χρημάτων στους φτωχούς, η επιθυμία των μελλόντων εκείνων αγαθών, ο πόθος της βασιλείας του Θεού και η επιθυμία της θείας υιοθεσίας.
Τώρα πρέπει να κάνουμε λόγο για την διάγνωση των εμπαθών λογισμών, από τους οποίους γίνεται η κάθε αμαρτία.
Οκτώ είναι οι βασικοί λογισμοί της κακίας:
1. ΤΗΣ ΓΑΣΤΡΙΜΑΡΓΙΑΣ
2. ΤΗΣ ΠΟΡΝΕΙΑΣ
3. ΤΗΣ ΦΙΛΑΡΓΥΡΙΑΣ
4. ΤΗΣ ΟΡΓΗΣ
5. ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ
6. ΤΗΣ ΑΚΗΔΙΑΣ
7. ΤΗΣ ΚΕΝΟΔΟΞΙΑΣ
8. ΤΗΣ ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑΣ.
Το να μας παρενοχλούν ή να μην μας παρενοχλούν οι οκτώ αυτοί λογισμοί, αυτό δεν είναι στην εξουσία μας. Το να επιμένουμε όμως σε αυτούς ή να μην επιμένουμε, να κινούμε τα πάθη ή να μην τα κινούμε αυτό είναι στην εξουσία μας.
Στους λογισμούς αυτούς διακρίνουμε τα εξής:
ΠΡΟΣΒΟΛΗ, ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ, ΠΑΛΗ, ΠΑΘΟΣ, ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗ, ΕΝΕΡΓΕΙΑ, ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ.
Προσβολή είναι η απλή υπόμνηση του διαβόλου. «Κάνε τούτο ή εκείνο» όπως συνέβη στο Κύριο και Θεό μας. «Πες να γίνουν αυτές οι πέτρες ψωμιά» Ματθαίος 4,3. Αυτό, όπως είπαμε, δεν είναι στην εξουσία μας.
Συνδυασμός είναι η παραδοχή του λογισμού που μας υποβάλλει ο εχθρός, και με ένα τρόπο, η μελέτη του πονηρού λογισμού και ηδονική συνομιλία με την προαίρεσή μας.
Πάθος είναι η έξη που δημιουργείται από τον συνδυασμό του λογισμού που υποβάλει ο εχθρός, και η κατά κάποιο τρόπο συνεχής μελέτη και φαντασία.
Πάλη είναι η αντίσταση στο λογισμό που γίνεται ή προς κατάργηση του πάθους που αυτός περιέχει – δηλαδή του εμπαθούς λογισμού – ή προς συγκατάθεση, καθώς λέει ο Απόστολος:«Η σάρκα επιθυμεί κατά του πνεύματος και το πνεύμα κατά της σαρκός, και αυτά είναι αντίθετα μεταξύ τους». (Γαλ. 5,17.)
Αιχμαλωσία είναι η βίαιη και αθέλητη απαγωγή της καρδιάς που τυραννιέται από προηγούμενο εθισμό στην αμαρτία και μακρά συνήθεια.
Συγκατάθεση είναι η συγκατάνευση στο πάθος που περιέχει ο λογισμός.
Ενέργεια είναι η ίδια η πράξη του εμπαθούς λογισμού, στον οποίο συγκατατεθήκαμε.
Εκείνος λοιπόν που αντιμετωπίζει απαθώς το πρώτο, δηλαδή την προσβολή, ή το διώχνει αμέσως με αντίρρηση και σταθερότητα, έκοψε με μια και όλα τα επόμενα.
Η κατάργηση των οκτώ παθών ας γίνεται με τον εξής τρόπο:
Με την εγκράτεια καταργείται η γαστριμαργία.
Με τον θείο πόθο και την επιθυμία των μελλόντων αγαθών καταργείται η πορνεία.
Με την συμπάθεια προς τους φτωχούς καταργείτε η φιλαργυρία.
Με την αγάπη και την καλοσύνη προς όλους καταργείται η οργή.
Με την πνευματική χαρά καταργείται η κοσμική λύπη.
Με την υπομονή, την καρτερία και την ευχαριστία προς τον θεό καταργείται η ακηδία.
Με την κρυφή εργασία των αρετών και την συνεχή προσευχή με συντριβή καρδιάς, καταργείται η κενοδοξία.
Με το να μην κρίνει κανείς τον άλλο, ή να τον εξευτελίζει, όπως έκανε ο αλαζόνας Φαρισαίος, αλλά να νομίζει τον εαυτό του τελευταίο από όλους καταργείται η υπερηφάνεια.
Έτσι λοιπόν αφού ελευθερωθεί ο νους από τα παραπάνω πάθη και ανυψωθεί στο Θεό, ζει από εδώ τη μακάρια ζωή και δέχεται τον αρραβώνα του Αγίου Πνεύματος. Και όταν φύγει από εδώ, έχοντας απάθεια και αληθινοί γνώση, στέκεται μπροστά στο φως της Αγίας Τριάδος, και καταφωτίζεται μαζί με τους αγίους αγγέλους στους απέραντους αιώνες.

Photo by Sarolta Ban

Η ψυχή λοιπόν όπως προαναφέραμε, έχει τρία μέρη:
1. λογισμός
2. θυμός.
3. επιθυμία.
Όταν στο θυμικό μέρος υπάρχει αγάπη και φιλανθρωπία, και στην επιθυμία καθαρότητα και σωφροσύνη, τότε ο λογισμός είναι φωτισμένος. Όταν όμως στο θυμικό μέρος υπάρχει μισανθρωπία και στο επιθυμητικό υπάρχει ακολασία, τότε ο λογισμός είναι σκοτισμένος.
Ο λογισμός τότε υγιαίνει και σωφρονεί και φωτίζεται, όταν έχει τα πάθη υποταγμένα, και θεωρεί πνευματικά τους λόγους των κτισμάτων του Θεού και ανυψώνεται προς την μακάρια Αγία Τριάδα.
Ο θυμός τότε κινείται κατά φύση, όταν αγαπά όλους τους ανθρώπους, και δεν έχει εναντίον κανενός λύπη ή μνησικακία.
Η δε επιθυμία όταν με την ταπεινοφροσύνη, την εγκράτεια και την ακτημοσύνη νεκρώσει τα πάθη, δηλαδή την ηδονή της σαρκός, και τον πόθο των χρημάτων και της πρόσκαιρης δόξας, και στραφεί προς το θείο και αθάνατο έρωτα. Γιατί η επιθυμία κινείται προς τρία πράγματα. Είτε προς την σαρκική ηδονή, είτε προς την μάταιη δόξα, ή προς απόκτηση χρημάτων. Και για την παράλογη αυτή έφεση καταφρονεί τον Θεό και τις άγιες εντολές του, λησμονεί τη θεϊκή ευγένεια, γίνεται θηρίο εναντίον του πλησίον, σκοτίζει τον λογισμό και δεν αφήνει να στραφεί και να δει την αλήθεια.
Ενώ εκείνος που απόκτησε ανώτερο φρόνημα, όπως προείπαμε, απολαμβάνει από εδώ την βασιλεία των ουρανών και ζει μακάρια ζωή αναμένοντας τη μακαριότητα που προορίζεται για όσους αγαπούν τον Θεό. Αυτής είθε ν` αξιωθούμε κι εμείς με την χάρη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Αμήν.
Πρέπει να γνωρίζουμε και αυτό:
Ότι δεν μπορούμε να φτάσουμε στο μέτρο κάποιας αρετής, παρά με κοπιαστική φιλοπονία για την απόκτηση της και προσπαθώντας με όση δύναμη έχουμε σε όλη μας την ζωή, όπως λόγου χάρη για την ελεημοσύνη, την εγκρατεια, την προσευχή, την αγάπη, ή κάποια από τις γενικές αρετές.
Από αυτές, μερικώς ο καθένας ασκεί κάποια αρετή. Λ.χ. ασκεί κανείς πότε – πότε την ελεημοσύνη, αλλά επειδή την ασκεί λίγο, δεν μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε ελεήμονα, κι ακόμα περισσότερο όταν δεν το κάνει αυτό καλά και θεάρεστα. Γιατί το καλό δεν είναι καλό όταν δεν γίνεται καλά.
Αλλά καλό είναι πράγματι όταν δεν απολαμβάνει εδώ το μισθό του από οποιαδήποτε αιτία, για παράδειγμα από ανθρωπαρέσκεια λόγο καλής φήμης, ή επιδίωξη δόξας, ή από πλεονεξία, και αδικία. Επειδή ο Θεός δεν ζητεί εκείνα που γίνονται και νομίζονται καλά, αλλά εξετάζει το σκοπό για τον οποίο γίνεται.
Όπως λένε και οι θεοφόροι Πατέρες, όταν ο νους λησμονήσει το σκοπό της ευσέβειας, τότε και το έργο που είναι φανερά ενάρετο, γίνεται ανώφελο. Και εκείνα που γίνονται χωρίς διάκριση και σκοπό, όχι μόνο δεν ωφελούν και αν ακόμη είναι καλά, αλλά βλάπτουν.
Το αντίθετο συμβαίνει με εκείνα που νομίζονται κακά, γίνονται όμως με θεοσεβή σκοπό. Όπως εκείνος που μπήκε στο πορνείο, και τράβηξε από εκεί την πόρνη.
Από αυτό γίνεται φανερό, ότι δεν είναι ελεήμων εκείνος που έκανε λίγες φορές την ελεημοσύνη, ούτε είναι εγκρατής εκείνος που εγκρατεύθηκε λίγο, αλλά εκείνος που παρά πολλές φορές και σε όλη του τη ζωή εργάστηκε ολικά την αρετή με ασφαλή διάκριση. Γιατι η διάκριση είναι μεγαλύτερη από όλες τις αρετές, επειδή είναι βασίλισσα και αρετή των αρετών.
Όπως πάλι και για τα αντίθετα:
Δεν λέμε πόρνο ή μέθυσο ή ψεύτη εκείνον που μια φορά γλίστρησε σε αυτά, αλλά εκείνον που πέφτει συχνά σ` αυτά και μένει αδιόρθωτος.
Κοντά σε όσα είπαμε πρέπει να γνωρίσουμε και τούτο, που είναι και αναγκαιότατο σ’ όλους εκείνους που έχουν ζήλο να κατορθώσουν την αρετή και επιμελούνται να αποφύγουν την κακία. Ότι δηλαδή, όσο η ψυχή είναι ασυγκρίτως καλύτερη από το σώμα και σε πολλά και μέγιστα σημεία είναι σπουδαιότερη και πιο πολύτιμη, τόσο οι ψυχικές αρετές (και μάλιστα εκείνες που μιμούνται το Θεό και έχουν το Όνομα του), είναι ανώτερες από τις σωματικές αρετές.
Αντίθετα πρέπει να νοούμε για τις ψυχικές κακίες, ότι διαφέρουν από τα σωματικά πάθη και ως προς τις ενέργειες τους και ως προς την έκτιση των τιμωριών που επιβάλλονται σ’ αυτές, αν και στους πολλούς, δεν ξέρω πως, αυτό τους διαφεύγει.
Γιατί τη μέθη, την πορνεία, τη μοιχεία, την κλοπή και τα παραπλήσια με αυτά, τα προσέχουν και τα αποφεύγουν, ή τα τιμωρούν, επειδή φαίνονται στους πολλούς βδελυρά. Απέναντι όμως στα ψυχικά πάθη, που είναι χειρότερα και βαρύτερα από αυτά και που οδηγούν στην κατάσταση των δαιμόνων και στην αιώνια κόλαση που τους περιμένει όσους τα ακολουθούν χωρίς διόρθωση, μένουν αδιάφοροι.
Εννοώ δηλαδή το φθόνο, τη μνησικακία, την πονηρία, την αναισθησια, την φιλαργυρία που ο Απόστολος την θεωρεί ρίζα όλων των κακών, και τα όμοιά της.
Μιλήσαμε γι’ αυτά με όλη την αμάθεια και την αφέλεια μας, κάνοντας μια ευσύνοπτη και σαφή έκθεση του λόγου περί των αρετών και παθών, για να μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει και να εξακριβώνει τη διαίρεση και τη διαφορά τους με ακρίβεια και σαφήνεια. Γι’ αυτό και μιλήσαμε για το καθένα με τρόπους και από πολλές απόψεις, ώστε, αν είναι δυνατόν, καμία πλευρά της αρετής ή της κακίας να μην αγνοείται.
Ακόμη για να επιδιώξουμε με χαρά τις αρετές και μάλιστα τις ψυχικές που προσεγγίζουμε στο Θεό, και για να αποφύγουμε τις κακίες με όλη μας την δύναμη.
Γιατί είναι αληθινά μακάριος εκείνος που ζητά την αρετή και την ασκεί και εξετάζει με επιμέλεια τι είναι αρετή, επειδή με αυτήν πλησιάζει τον Θεό και ενώνεται νοερά μ’ Αυτόν.
Φρόνηση, ανδρεία, σοφία, αληθινή γνώση, και πλούτος αναφαίρετος είναι κυρίως το να ανυψώνεται ο άνθρωπος με την πρακτική αρετή στην θεωρία του Δημιουργού.
Η αρετή λέγεται έτσι από το ρήμα «αιρείσθαι», γιατι είναι αιρετή και θελητή, επειδή κάνουμε αυτοπροαίρετα και θεληματικά το αγαθό, κι όχι χωρίς να θέλουμε και αναγκαστικά.
Η φρόνηση πάλι λέγεται έτσι, γιατι φέρνει στο νου τα ωφέλιμα.
Αν θέλεις, ας προσθέσουμε στον αφελή αυτό λόγο, σαν χρυσή σφραγίδα, και λίγα περί του «κατ’ εικόνα και ομοίωσιν» του πιο τιμημένου από όλα τα κτίσματα του Θεού, δηλαδή τον άνθρωπο.
Το νοερό και λογικό ζώο, ο άνθρωπος, μόνο από όλα τα κτίσματα είναι «κατ` εικόνα και ομοίωσιν» του Θεού.
Κάθε άνθρωπος λέγεται «κατ’ εικόνα Θεού» για το αξίωμα του νου και της ψυχής, δηλαδή το ακατάληπτο, το αόρατο, το αθάνατο, το αυτεξούσιο. Και ακόμη για την ικανότητα να άρχει, να τεκνοποιεί και να οικοδομεί.
«Καθ` ομοίωσιν» λέγεται για την αρετή και τις πράξεις με τις οποίες μιμείται το Θεό και έχουν το όνομα του Θεού. Δηλαδή, το να δείχνει φιλανθρωπία προς τους συνανθρώπους του, να οικτίρει, να ελεεί και να αγαπά τους συνδούλους του, να δείχνει στους άλλους κάθε ευσπλαχνία και συμπάθεια. «Να γίνετε, (λέει ο Χριστός και Θεός), σπλαχνικοί, όπως είναι σπλαχνικός και ο ουράνιος Πατέρας σας» Λουκάς 6,36.
Το «κατ’ εικόνα» το έχει κάθε άνθρωπος, γιατί ο Θεός δεν ανακαλεί τα χαρίσματά του. Το «καθ’ ομοίωσιν», όμως το έχουν σπάνιοι και μόνο οι ενάρετοι και άγιοι, οι οποίοι μιμούνται – κατά το δυνατό σε ανθρώπους – την αγαθότητα του Θεού.
Είθε κι εμείς να αξιωθούμε την υπεράγαθη φιλανθρωπία του Θεού, αφού Του φανούμε ευάρεστοι με την αγαθοεργία και γίνουμε μιμητές εκείνων που έχουν ευαρεστήσει από αιώνων τον Χριστό.
Γιατί σε Αυτόν ανήκει το έλεος και σε Αυτόν πρέπει κάθε δόξα, τιμή και προσκύνηση, μαζί με τον άναρχο Πατέρα Του, και το πανάγιο και αγαθό και ζωοποιό Πνεύμα Του, τώρα και πάντοτε και στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.
Βιβλιογραφία: ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
ΤΟΜΟΣ Β’, ΕΚΔΟΣΗ Δ’
Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός
Σύντομη βιογραφία
Ο Άγιος πατέρας μας Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο οποίος για τη χρυσή χάρη της διδασκαλίας του πήρε το επωνύμιο Χρυσορρόας, έζησε επί Λέοντος Ισαύρου κατά το έτος 730 μ.Χ.
Αφού έφτασε να γίνει ιερή μούσα της Εκκλησίας του Χριστού, άφησε σ’ αυτήν πάρα πολλά συγγράμματα που στάζουν ηδονή ανέκφραστη και πνευματική χάρη.
Μεταξύ αυτών είναι και ο λόγος, τον οποίον περιλάβαμε στη συλλογή, γιατί συντελεί πάρα πολύ στο σκοπό του παρόντος βιβλίου και είναι πολύ χρήσιμος σ’ αυτούς που ποθούν τη γνώση των αρετών και των κακιών, η οποία διαφεύγει τους πολλούς.
Ο λόγος αυτός διδάσκει με σαφήνεια ποιες και πόσες είναι οι αρετές και οι κακίες και σε πόσες διαιρούνται κατά είδος και κατά γένος και πώς μπορεί κανείς να αποκτήσει τις αρετές και ν’ αποβάλει τις κακίες. Και είναι ακριβώς η λυδία λίθος που διακρίνει με ακριβή γνώση το γνήσιο χρυσάφι των αρετών και το χάλκωμα των κακιών· έτσι όποιος απομνημονεύσει με ακρίβεια το λόγο αυτό, οπωσδήποτε θα γίνει σύντομα γνώστης όλων γενικώς των αρετών και των παθών.
Πηγή: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης,
εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, β’ τόμος, σελ. 298-299.
Πηγή: Αέναη επΑνάσταση- sophia-siglitiki.blogspot.gr